असोज १ गते अर्थात विश्वकर्मा पूजा

काठमाडौं १ असोज । असोज १ गते अर्थात विश्वकर्मा पूजा । हिन्दुहरुले विभिन्न फलामे औजार र कलाकारखानाहरुको पुजाआजा गरेर बिश्वकर्मा पूजा मनाइनछ । आज कलकारखानामा रंगीचंगी पार्नुका साथै बिशेष पूजा पनि गरिन्छ । सवारी साधन हुनेहरूले बिहानै सवारी साधनलाई धोएर पूजाआजा गरेका छन् । बिहानै गुड्ने सार्वजनिक सवारीका साधनलाई पनि बिहानै धोएर सफा पारी रिवन तथा विभिन्न ध्वजापतका लगाएर रंगीन बनाइएको छ । गाडी मर्मत संभार गर्ने ग्यारेजलगायत हरेक सानाठूला फयाक्ट्रीमा आज सामानको दिगोपन र मुनाफाको कामना गर्दै पूजा गर्ने गरिन्छ । पूजा गरिसकेपछि दिनभर ती सामानको प्रयोग नगर्ने चलन पनि छ । यस अवसरमा केहीले विश्वकर्माको मूर्ति बनाई पूजा गर्ने र प्रसाद चढाउने पनि गर्दछन् । आज पूजा गरिएको मूर्तिलाई भोलि बिहान नजिकैको खोला वा नदीमा लगि बिसर्जन गरेपछि विश्विकर्मा पूजा समापन हुन्छ । यो पूजा विशेष गरी मधेशी समुदायले धुमधाम र तामझामका साथ मनाउने गर्दछन् । यसै अवसरमा जनकपुर, महोत्तरीलगायत तराईका विभिन्न जिल्लामा विश्वकर्मा बाबाको भव्य पूजा गरी गरिन्छ । फलामको क्षेत्रमा काम गर्ने मजदुरहरुलाइ आजका दिन बिदा पनि दिने चलन छ । आजका दिन आफनो फलामे औजारको पूजा गर्नाले लामो समय सम्म टिक्ने जनबिश्वास छ ।

विश्वकर्मा एक महान ऋषि र ब्रम्हाज्ञानी थिए । ऋगवेदमा उनको बारेमा उल्लेख गरिएको छ । भनिन्छ, उनले नै देवताको घर, नगर, अस्त्र(शास्त्र आदि निर्माण गरेका थिए । उनी महान शिल्पकार थिए । अतः उनीसँग जोडिएका केही घतलाग्दा कुरा छन् ।

ब्रम्हाको पुत्र धर्म तथा धर्मको पुत्र वास्तुदेव हुन् । धर्मकी वस्तु नामक पत्नीले जन्माएका वास्तु सातौं पुत्र थिए, जो शिल्पशास्त्र आदिको प्रवर्तक थिए । उनै वास्तुदेवका अंगिरसी नामक पत्नीबाट विश्वकर्मा जन्मिएका हुन् ।

स्कन्द पुराणका अनुसार धर्म ऋषिका आठौं पुत्र प्रभासको विवाह देव गुरु बृहस्पतिको बहिनी भुवना ब्रम्हावादिनीसँग भयो । भगवान विश्वकर्माको जन्म उनैको कोभबाट भएको हो । महाभारत आदिपर्व अध्याय १६ श्लोक २७ एवं २८ मा पनि यसको स्पष्ट उल्लेख पाइन्छ ।

वराह पुराणको अ। ५६ मा उल्लेख भए अनुसार सबै मानिसको उपकारार्थ ब्रम्हा परमेश्वरले विश्वकर्मालाई पृथ्वीमा उत्पन्न गरेका हुन् । उनले घर, कुवा, रथ, शास्त्र आदि समस्त प्रकारका शिल्पीय पदार्थको रचना गर्ने भए ।

प्राचिन कालमा जनकल्याणार्थ मनुष्यलाई सभ्य बनाउने संसारमा अनेक जीवनोपयोगी वस्तु जस्तो कि वायुयान, जलयान, कुआ, कषि यन्त्र, अस्त्र, शस्त्र, भवन, आभूषण, मूर्ति, रथ आदि आविष्कार गरेका हुन्, विश्वकर्माले । उनलाई जगतकै प्रथम शिल्पाचार्य मानिन्छ । उनलाई आचार्यको पनि आचार्य भनिन्छ ।

भनिन्छ, प्राचीन समयमा इन्द्रपुरी, लंकापुरी, यमपुरी, वरुणपुरी, कुबेरपुरी, पाण्डवपुरी, सुदामापुरी, द्वारिका, शिवमण्डलपुरी, हस्तिनापुर जस्ता नगरको निर्माण विश्वकर्माले नै गरेका थिए । उनले नै कर्णका कुन्डल, विश्वको सुदर्शन चक्र, पुष्पक विमान, शंकर भगवानको त्रिशूल, यमराजको कालदन्ड आदि वस्तु निर्माण गरेका थिए ।

राजा प्रियव्रतले विश्वकर्माको पुत्री बहिर्ष्मतीबाट विवाह गरेका थिए, जसबाट अग्नीध्र, यज्ञबाहु, मेधातिथि आदि दश पुत्र जन्मिए । प्रियव्रतको दोस्रो पत्नीबाट उत्तम, तामस र रैवत तीन पुत्र जन्मिए । महाराज प्रियव्रतका १० पुत्रमा कवि, महावीर तथा सवन यी तीन नैष्ठिक ब्रम्हाचारी थिए र उनले सन्यास धर्म ग्रहण गरेका थिए ।

विश्वकर्माको अनेक रुपको वर्णन छ । भगवान विश्वकर्माको अनेक रुपको वर्णन पुराणमा गरिएको छ । दुई पाखुरा भएका, चार पाखुरा भएका, दश पाखुरा भएका । यसका साथै एक मुख, चार मुख, पाँच मुखवाला विश्वकर्मा ।

पुराणमा विश्वकर्माको पाँच स्वरुपको निर्माण पाइन्छ, एक विराट विश्वकर्मा, जसले सृष्टिको रचना गरे । धर्मवंशी विश्वकर्मा, जो महान शिल्प विज्ञान विधाता र प्रभात पुत्र थिए । अंगिरावंशी विश्वकर्मा, जो आदि विज्ञान विधाता वसु पुत्र थिए । सुधन्वा विश्वकर्मा, जो महान् शिल्पाचार्य विज्ञान जन्मदाता वा ऋषिको पुत्र थिए । भृंगुवंशी विश्वकर्मा, जो उत्कृष्ट शिल्प विज्ञानाचार्य थिए